Başak Çelik ve Eftelya Koyuncu’nun yazısıdır.
Pera Müzesi’nin son sergilerinden Zevk Meselesi kendini ‘’sınıfsal bir gösterge olarak beğeni kavramını ele alıyor, estetik anlayışın Doğu ve Batı’ya atfedilen değerlerine bakıyor, yüksek sanata karşın kitle kültürünün yükselişine odaklanıyor ve nesne kültüründen dijital kültüre geçiş sürecinde şekillenen görsel dilin sanatla kurduğu ilişki üzerine, serginin sanatçılarıyla diyalog içinde ‘kitsch’ kavramının bugünkü zengin kullanımlarını araştırmayı hedefliyor. Hem nesneler hem de 90’ların başından itibaren internette egemen olan görsel dil üzerinden, toplum yapısındaki sınıfsal ayrışmayı güçlendiren beğeni kavramını sorguluyor.’’ şeklinde tanıtıyor. Kitsch kavramını derinden hissedeceğiniz Zevk Meselesi, 8 Ağustos’a kadar Pera Müzesi’nde farklılıklara açık herkese kapılarını açıyor. Bu çok sesli sergiyi küratörü Ulya Soley’in cümlelerinden okuyarak içeriden bir bakış açısı yakalamayı amaçladık. Zevkli okumalar!
Sınıfsallık ve toplumsal farklılıklar önemli bir parçası olan Kitsch’i merkeze alarak hayatın bambaşka noktalarından sanatçılar ve eserleri bir araya getirdiniz. Sergiyi hazırlama sürecinde bu farklılıklarla nasıl bir bütünlük yakaladınız? Sanatçı-eser seçiminde ve sergileme sürecinde neleri odağınızda tuttunuz?
Kitsch sokakta, evlerde, günlük hayatın çok içinde bir kavram. Sergi fikrinin ortaya çıkmasında bir süredir hem güncel sanatın kitsch’le yakın bir ilişki kurduğunu gözlemlemem hem de internet üzerindeki görsel dilin kitsch’ten beslendiğini düşünmem etkili oldu. Tabii ki içinde yaşadığımız coğrafyanın kitsch’le ilişkisi yeni değil. Fakat kitsch asla sabit kalmıyor, kendini hep yeniliyor ve farklı biçimlerde farklı mecralarda karşımıza çıkmaya devam ediyor. “Ayrı dünyalar” olarak kodlanan mekanlar, görseller, kitsch üzerinden bir ortaklık kurabiliyor. Bu yönüyle benim çok ilgimi çeken ve araştırmaya başlamama sebep olan bir konu oldu. Bu dünyaların o kadar ayrı olmayabileceğini gösterebilecek bir güce sahip olduğunu düşündüğüm için bu konuda bir sergi ve katalog üzerinde çalışarak bugün bu konuyu nasıl tartışabileceğimize odaklanmak istedim. İşlerin her biri tek başına çok güçlü, zengin bir altyapıya, hikâyeye sahip. Bir araya geldiklerinde ise kendi hikâyelerinin yanı sıra, başka bir hikâyenin daha parçası oluyorlar veya daha farklı söylemem gerekirse, başka bir hikâyeyi daha anlatmak için aracı oluyorlar. Zevk Meselesi’nin mümkün olduğunca farklı seslerin yükseldiği çok sesli bir sergi olması önemliydi. Sergide yer alan işlerin çok sesli olmaları birbirlerini dinlemeyecekleri veya bastıracakları anlamına gelmiyor, tıpkı herkesin haklarına ve özgürlüklerine saygı duyulan bir ortamda herkesin özgürlüğünü sonuna kadar yaşayabilecek olması gibi.
Zevk Meselesi birbirinden farklı alt kültürleri bir araya getiren bir sergi. Sergiyi bir araya getirirken kaynaştıracağınız alt kültürlere nasıl karar verdiniz? Zevk Meselesi’nin ikincisini yapacak olsanız hangi alt kültürlerden sanatçı ve eserleri sergi bünyesine dahil etmek isterdiniz?
Aslında serginin ele aldığı durum, kitsch’in halihazırda var olan sınıflı toplumsal yapıyı esnetebilme, kırabilme potansiyeli. Duyulara hitap ederek pek çok kişiye ulaşabilme ve aynı zamanda geçmişin seçkinci, eril görsel dilini bozarak kapsayıcı bir dili yaygınlaştırma gücü. Bugün beğeniler arasında hiyerarşik olmayan ilişkiler kurulabiliyor ve farklı beğeniler sık sık bir araya geliyor. Bir şeyleri daha iyi anlayabilmek için onları bazı kalıplara sığdırmak/oturtmak ve kategorize etmek zorunda hissedebiliyoruz. Beğenileri de bu şekilde sınıflandırıyoruz ve karşılığında sınıflı toplumsal yapıyı güçlendiren bir kavramı daha benimseyip kabullenmiş oluyoruz. Neyi beğendiğimizin bizi toplumda konumlandırdığı bir yer oluyor ve bu yüzden öğrenilmiş beğenilerin peşinden giderek “eğitimli bir göz” olmaya çabalayabiliyoruz. Eğer bu kalıp yargıları biraz olsun esnetebilirsek, karşıt düşünülen kavramların kesişim kümelerine odaklanabilirsek, bunların düşündüğümüzden çok daha iç içe geçtiğini fark edebiliriz. Zevk Meselesisergisi, bir anlamda bu kesişim kümelerine daha yakından bakmamıza fırsat tanımayı hedefliyor. Dolayısıyla spesifik alt kültürlere ayırmaktansa bu kültürlerin bir arada var olabildiği bir yapı oluşturabilmeyi daha önemli buluyorum.
Kitsch bir akım olarak son zamanlarda ilgi görüyor ve popüler kültürün bir parçası olarak karşımıza çıkıyor. Bu bağlamda Zevk Meselesi’ndeki eserler bir popüler kültür öğesi olarak mı karşımıza çıkıyor yoksa görmezden gelineni görünür kılmak için oluşturulmuş bir sergi mi?
1930’larda kitsch sanatın karşısına konumlandırılarak “yüksek sanat” daha değerli kılınıyor. O dönem kitsch üzerine yazan Walter Benjamin, kitsch’in, sanatın aksine, herhangi bir entelektüel çaba veya eleştirel mesafe gerektirmediğini söylüyor. Ardından Greenberg sanat ve kitsch’i karşıt iki kavram olarak ele alıyor. Üst sınıfa mensup olmanın ekonomik güçten değil entelektüel birikimden geçmesi, kitsch’i avangardın karşısında konumlandırmayı gerektirmiş ve böylece sanatın mesafeli duruşu da korunmuş olabilir. Beğeni, ekonomik veya sosyal bir grubun üyesi olmaksızın, kişiyi benzer beğenileri paylaşanlarla aynı hizaya getirdiği için bu dönemde de beğeni üzerinden birlik oluşturan erkek egemen sanat dünyasında kitsch’in doğası kabul görmemiş ve dışlanmış, böylelikle sanatın statüsü bu karşıtlık üzerinden yükselmiş. 1960’lardan itibaren ise özellikle feminist sanatın sesinin yükselmesiyle beraber bu bakış açısı etkisini kaybetmeye başlıyor. 60’lardan sonra kitsch üzerine yazılanların hemen hepsi, artık kitsch’in dinamik doğasını kabul ediyor ve onu sanatın karşısında konumlandırmak yerine sanatla arasındaki diyalektiğe odaklanıyor. Benim de ilgimi çeken ve Zevk Meselesi sergisi aracılığıyla odaklanmak istediğim tam olarak bu diyalektik ve karşılıklı ilişki. İkisi de birbirinden ödünç alabiliyor, ikisi de birbirini etkiliyor.
Pera Müzesi İstanbul’un en bilindik ve geniş kitlelerce ziyaret edilen müzelerinden biri. Burayı ziyaret eden çeşitli insan topluluklarından nasıl geri dönüşler aldınız? İnsan grupları değiştikçe sergiye olan tutumlar ve yorumlarda ne gibi değişiklikler oldu?
Gezen çoğu ziyaretçi serginin iyi gelen bir yönü olduğundan bahsediyor. Bu ortak yorum serginin birçok farklı kişiye üzerine düşünebileceği, bir şeyler hissedebileceği bir alan sağladığı anlamına geliyor diye düşünüyorum. Bu yorumun ortaklığında deneyimlemekte olduğumuz pandeminin de etkisi olmakla beraber, böyle zor bir süreçten geçerken iyi gelen bir proje sunabilmek Pera Müzesi olarak bizler için çok değerli.
Sanat beğenisinin sınıfsallığı aşikâr. Hatta sanata ulaşılabilirlik bile sınıfsalken bu sergi kime hitap ediyor? Kitsch kavramını üst ve orta sınıfla buluşturmak mı yoksa alt sınıfı alt sınıfa anlatmak mı?
Beğeni, yüksek ve aşağı kültürün sınırlarını, tam olarak tarif etmeden göstergeler üzerinden belirliyor. Neyi beğendiğiniz üzerinden toplumdaki konumunuz şekillenebiliyor. Kitsch ise bu sınırları esnetiyor ve iki taraf arasındaki gri bölgeyi genişletiyor. Bu anlamda yüksek/aşağı kültür, üst/alt sınıf veya içgüdüsel ve sonradan öğrenilen beğeninin iç içe geçtiği bir görsel dil şekilleniyor. Son dönemde ise zanaat ve sanatın veya içgüdüsel ve sonradan öğrenilen beğeninin iç içe geçtiği bir görsel dil şekilleniyor. Sergi kataloğuna katkıda bulunan Chus Martinez’in de dediği gibi “Sanatın var olmasının bir sebebi var ve bu toplumsal sınıfı onaylamak değil.” Beğeni, aynı zamanda coğrafi olarak da şekillenen ve özellikle dijitalleşmeyle beraber de küresel olarak yayılan bir kavram. Yerel zevkler hızlıca herkes tarafından benimsenip kabul gören beğenilere dönüşebiliyor ve bu durum monokültür olarak tanımlanıyor; dünyanın her yerinde İskandinav tarzı döşenen evler gibi. Türkiye özelinde ise köy–kent estetik ikiliği farklı formlarda bir arada karşımıza çıkıyor. Sergi bütün bunlardan ilham alıyor ve bunların iç içe geçtiği, birbirine karıştığı ortak alanlara odaklanıyor. Dolayısıyla da spesifik bir gruba hitap etmiyor ve gezen her ziyaretçiyi bu konular üzerine düşünmeye davet ediyor.
